دوگانه‌های روشنفکری
احمد هاشمی
مقاله‌ی روشنفکری، که به‌تازگی در جلد بیستم دانشنامه‌ی جهان اسلام منتشر شد، برای من تجربه‌ی تازه‌ای بود از کار علمی درباره موضوعی که حواشی و ملاحظات سیاسی و فرهنگی زیادی بر آن سایه انداخته است. خوشحالم که نتیجه‌ی آن همه رای‌زنی و چانه‌زنی رضایت‌بخش بود و حاصل کار با توجه به محدودیت‌های دانشنامه‌نگاری و شرایط فرهنگی کشور فراتر از حد انتظار شد.
… بخش مقدمه و روشنفکری در ایران را من نوشتم. بخشهای دیگر را همکاران بنیاد دایره‌المعارف اسلامی نوشتند و وظیفه‌ی هماهنگی بخشهای مختلف بر عهده بنده بود. ناگفته پیداست که بخش روشنفکری در ایران از سایر بخش‌ها حساسیت‌برانگیزتر بود و این مقاله بدون چند مرحله جرح و تعدیل مجال انتشار نیافت.
البته همین‌جا باید قدرشناسانه گواهی بدهم که روح کلی مقاله‌ی من تغییری نکرد. مطالبی حذف شد اما افزوده‌ای به آن تحمیل نشد و سرانجام مدیر عامل محترم بنیاد ترجیح داد که اختلاف نظر خود با بنده درباره‌ی «روشنفکری و انقلاب اسلامی» را در چند ستون مستقل و با امضای خود در کنار سایر بخش‌ها بیاورد و خواننده را در معرض آشنایی با دو روایت متفاوت از موضوع قرار دهد.
این مقاله شامل دو قسمت است:
الف) روشنفکری از نگاه اندیشوران ایرانی
ب) مسائل روشنفکران ایرانی
در قسمت دوم مسائل روشنفکران، در نگاهی کلی، ناظر بر شش موضوع اصلی دانسته شده که هریک دربردارنده‌ی طیفی از نظریه‌ها و راهبردهای رهایی‌بخش در میان دو قطب متقابل (Dichotomy) است و در قالب شش دوگانه‌ی زیر دسته‌بندی می‌شود:
الف) دوگانه‌ی سنت و تجدد
ب) دوگانه‌ی دین و علم
ج) دوگانه‌ی تکلیف و حق
د) دوگانه‌ی شرق و غرب
هـ) دوگانه‌ی عدالت و آزادی
و) دوگانه‌ی انقلاب و اصلاح
… در طرحی که برای بسط این پژوهش دارم می‌کوشم هر دو بخش فعلی، به‌ویژه بخش دوم، را با شواهد و نمونه‌های بیشتر در قالب فصولی مستقل از یک کتاب روشن‌تر سازم. در جمع‌آوری این شواهد علاوه بر مقاله‌ها، خطابه‌ها و کتاب‌های روشنفکران، به سراغ مجال‌های دیگر عرضه‌ی فکر روشنفکری به‌ویژه داستان، نمایشنامه، شعر، نقاشی و سینما خواهم رفت و به تفصیل بیشتری به روشنفکران چپ، روشنفکران زن، روشنفکران ادبی و هنری و جزئیات آراء روشنفکران دینی و سکولار خواهم پرداخت.
*بخش مقدمه مدخل و بخش روشنفکری در ایران را در صفحه آکادمیای نویسنده بخوانید.
—————————-
*احمد هاشمی از نویسندگان دانشنامه جهان اسلام است و از دانشجویان دکتر همایون کاتوزیان در دانشگاه آکسفورد بوده است.
> > > >