فهلویات

احمد تفضّلی

ترجمه فریبا شکوهی

فهلویات (مفرد آن فهلویه: معرّب صورت فارسی پهلوی به معنای اولیه ی آن یعنی “پارتی”)، نامی که به ویژه بر دوبیتی ها و توسّعاً بر اشعاری اطلاق شده که به طور کلّی به گویش های کهن نواحی پهله / فهله سروده شده اند. به روایت ابن مقفّع (در الفهرست، چاپ تجدد)، فهله پنج ناحیه ی اصفهان، ری، همدان، ماه نهاوند و آذربایجان، یعنی سرزمین ماد را در بر می گرفت. ابن خرداذبه پهله یا فهله را شامل ری، همدان، ماه نهاوند، دینور، نهاوند، مهرجان کذَک، ماسبذان و قزوین دانسته است. کاربرد فهله برای سرزمین ماد به اواخر دوران اشکانی می رسد. نمونه هایی از فهلویات که در متون فارسی آمده بیشتر به مناطق یاد شده منسوب است. با این همه، از نظرگاه زبان شناختی، سرزمین فهله را می توان تا گیلان گسترش داد. بدین ترتیب فهلویات شامل اشعاری است که به گویش های غربی، مرکزی، و شمالی ایران سروده شده است. شاهدی وجود دارد حاکی از آنکه پاره ای دوبیتی های غناییِ عامیانه را صوفیان ایرانیِ بغداد در قرن سوم هجری در مجالس سماع، به آواز، می خواندند. این دوبیتی ها بعید است که به زبان عربی بوده باشند و به احتمال قوی همه به گویش های محلی ایران بوده اند. قدیم ترین نمونه ی دوبیتی فهلوی، ظاهراً به گویش نهاوندی، به ابوالعباس نهاوندی نامی منسوب است. همین دوبیتی را سروری نیز با اندک اختلافی نقل کرده و گفته که این قطعه “به طریق شروه” به آواز خوانده می شده است. این دوبیتی، هرچند در قرن چهارم سروده شده، چندان به صورت فارسی درآمده که به سختی ویژگی های کهن فهلویات قرن چهارم را در آن می توان یافت.

ادامه مطلب > > > >