حتشپسوت و تثبیت هویت از طریق اِلمان های هنری

دکتر مریم وریج کاظمی

دوران سلطنت حتشپسوت به عنوان پنجمین فرعون از سلسله هجدهم مصر باستان یکی از پر رونق‌ترین دوره‌ها در تاریخ مصر به شمار می آید که مشخصه آن توسعه هنرهای تجسمی بود. حتشپسوت به عنوان یک حاکم زن قدرتمند، بیش از هر فرعون دیگری از هنر، ادبیات و مذهب حمایت کرد. از این رو در زمان حکمرانی او بر مصر ساخت معابد، زیارتگاه‌ها، مجسمه‌ها، نقاشی بر روی پاپیروس و حکاکی کتیبه ها و برافراشتن ابلیسک ها بسیار رونق داشت که تا امروز پابرجا هستند(۱).

حتشپسوت صدها پروژه ساختمانی را در سرتاسر مصر علیا و مصر سفلی راه‌اندازی کرد که بزرگ‌تر و بیش‌تر از پروژه‌های فراعنه پادشاهی میانه بودند. تقریباً در تمام موزه‌ها که مصنوعات مصری را به نمایش می‌گذارد، آثار زیادی از دوره‌ او وجود دارد. به طور مثال یک سالن کامل در موزه متروپولیتن نیویورک اختصاص به مجسمه های دوران سلطنت حتشپسوت دارد(۲).

یکی از مهمترین دلایل تعدد آثار هنری در زمان او می تواند ترس از گمنامی باشد. حتشپسوت می‌دانست که موقعیتش به دلیل جنسیت همچنین روش غیر متعارفی که او تاج و تخت را به دست آورده بود، ضعیف است. بدین ترتیب او خود را دوباره خلق کرد و بارزترین شکل این بود که او خود را به عنوان یک زن در نقشی مردانه به تصویر بکشد(۳). از این رو در اغلب مجسمه های به دست آمده از حتشپسوت، او با لباس های سنتی حاکمان مرد مصر دیده می شود.

جای تعجب نیست که چرا برای باستان شناسان اولیه سردرگمی زیادی از جهت مشخص کردن زمان و هویت فراعنه عصر او به وجود آمده بود. ظاهرا حتشپسوت از هنرمندان خواست تا با شاخ قوچ، ریش مصنوعی و لباس مردانه ای که به طور سنتی توسط فراعنه پوشیده می شد، او را کمتر در هیبت زنانه نشان دهند. در سال هفتم سلطنت، او عنوان و نشان ملکه را کنار گذاشت و لباس پنجگانه مردانه یک پادشاه را پذیرفت. حتی در پایان سلطنت، حتشپسوت هر عنوانی را که در مصر باستان منحصراً متعلق به زنان بود را کنار گذاشت و از شکل مردانه نام خود، یعنی حتشپسو استفاده کرد. به نظر می رسد او با این کار سعی داشت تا بقاء خود را با سلسله بی پایان پادشاهان مرد پیوند دهد.

حتشپسوت در تلاش برای تثبیت هویت خود به خلق آثار هنری بی شماری دست زد. او از بزرگترین معماران در یکی از پرشکوه ترین سلسله های مصر به شمار می آید که معابد و زیارتگاه های از سرزمین سینا تا نوبیا بزرگ را ایجاد کرد. ساخت معبد باشکوه در دیر البحری(معبد مرده)- به عنوان یکی از شگفتی‌های معماری جهان باستان -که توسط مباشر اصلی او، سننموت، نظارت شد و تکمیل آن حدود پانزده سال طول کشید تلاش مضاعف او را برای تثبیت هویت اش نشان می دهد.

او با آگاهی از این موضوع که ممکن است بعد از مرگش او را از زمان و حافظه پاک نمایند تلاش نمود خود را با نقاشی در دیوارهای معبد مرده نشانه گذاری کند. البته ترس او به واقعیت پیوست و تلاش دشمنانش برای اطمینان از اینکه هم خاطره حتشپسوت در زمین و هم روح او در زندگی پس از مرگ تا ابد وجود نخواهد داشت دست به تخریب گسترده نام و تصاویر اش بر روی بناها و کتیبه های تاریخی زدند در نتیجه، محققان تقریباً هیچ چیز در مورد حضور یک فرعون زن در دودمان هجدهم نمی دانستند تا اینکه در سال ۱۸۲۲ میلادی رمزگشایی از خطوط هیروگلیف روی دیوارهای دیرالبحری را آموختند و این اکتشاف جایگاه واقعی حتشپسوت را پس از قرن ها گمنامی به عنوان یکی از بزرگترین فراعنه مصر بازگرداند.

حتشپسوت از گمنامی بیشتر از مرگ می ترسید، اما معبد مرده و سایر بناهای تاریخی میراث او را حفظ کردند. در حقیقت نقاشی و نقوش برجسته بر روی دیواره های معبد مرده توانستند شکوه و عظمت هویت خالق خود را آشکار نمایند.

آثار هنری که به سفارش حتشپسوت خلق شدند توانستند مفاهیم سیاسی، اقتصادی، اداری و فرهنگی زمانه خود را به خوبی انتقال دهند حتی مفاهیمی که به سختی قابل بیان و باور بود. تاثیرات هنری دوران حمکرانی حتشپسوت یک ابزار قدرتمند برای هدایت کلیه منابع جامعه در جهت تحقق و نیل به هدف مشخص در نظر گرفته می شود که با توجه به امکانات و حتی محدودیت ها توانست یک قدرت نامحسوس ایجاد کند، قدرتی که با تاکید بر ذهنیت ها و مولفه های هویتی الگوی منحصر به فرد برای جانشینانش به شمار می آید.

حتشپسوت از هنر و بازتاب آن در سازه ها، مجسمه و نقش نگاره های دیواره معابد و زیارتگاهها به عنوان یک قدرت نرم برای تثبیت جایگاه خود و دستاوردهایش استفاده کرد. او هویت خود را در قالب نمادها و شرح آن به صورت داستان مصور قرار داد تا همواره قدرت و جاودانگی اش را حفظ نماید. همچنین با ابزار هنری، فضا را در اختیار گرفت تا از منظر مفهومی و مصداقی ابعاد فرازمانی برای هویت خود اجرا نماید. از این رو در یکی از نوشته های ابلیسک هیجانش را نسبت به افشای رازهای سر به مهر میراث اش این گونه بازگو می کند «اکنون تپش های قلبم به شماره می افتد، وقتی فکر می‌کنم مردم چه خواهند گفت… کسانی که در آینده آثار مرا خواهند دید و از کارهایی که من انجام داده‌ام صحبت خواهند کرد.»(۴).

منابع

• https://adf-magazine.com/2019/10/a-journey-to-the-land-of-punt/#:~:text=The%20trip%20took%20about%2025,’%20tools%2C%20jewelry%20and%20weapons

• https://scalar.usc.edu/works/marvels-of-materials/the-voyage-to-punt-relief-trading-in-ancient-egypt

• https://www.researchgate.net/figure/Hatshepsuts-Punt-ships-after-Edouard-Naville-The-Temple-of-Deir-el-Bahri-VI-London_fig3_326353896
• https://www.nationalgeographic.com/magazine/article/hatshepsut-1#:~:text=Expressions%20of%20worry%20Hatshepsut%20inscribed,of%20what%20I%20have%20done.%22