دربارۀ رابطۀ انسان و فضا در معماری دوران اسلامی، و مسألۀ تحولات زیبایی شناختی معاصر

معصومه بوذری

مقدمه

رابطۀ “انسان” و “فضای پیرامونی، و معماری” رابطه ای است متقابل، هم عینی و هم ذهنی، که مکانیت و نیز زمانمندی و تغییر و تحول در طی دوره های گوناگون در این رابطه تأثیر و تأثر متقابل دارد. تحولات در سبک های معماری حاصل فرآیند درزمانی طولانی هستند؛ و به یکباره و در بازه زمانی کوتاه رخ نمی دهند؛ و اساساً زمینه های اجتماعی و فرهنگی بسیار متعددی در آن دخیل اند. سبک های معماری و شهرسازی در تعامل دائمی با مردم هر سرزمین ظهور و گسترش می یابند و بنا به تحولات فکری و ساختارهای اجتماعی در زمانی دیگر متحول می شوند. رابطۀ انسان و معماری در مطالعات «انسان، طبیعت، و معماری» به عنوان حوزه ای میان رشته ای بررسی می شود. و تحولات معماری نیز در بستر تاریخی – اجتماعی هر دوران مورد تحقیق قرار می گیرد.

در این یادداشت به منظور دریافت رابطۀ انسان و فضا در سبک های معماری دوران اسلامی، نگاهی گذرا و کلی خواهیم داشت به خاستگاه آن، تاریخچه ای مختصر از معماری اسلامی، مؤلفه ها و عناصر بصری مرسوم آن، جنبه های زیباشناختی و الوهی این معماری طی تفسیرهای مختلف، رابطۀ انسان و مکان مقدس به طور کلی، و در نهایت طرح یک پرسش و مسأله دربارۀ رابطۀ گسستۀ انسان و فضا در یکصد سال اخیر شهرها و کلان شهرها.

بیان موضوع

می دانیم در میان هنرها، معماری تنها هنری است که انسان هم درون آن جای می گیرد و هم بیرون آن. سایر هنرها در بیرون از جسم انسان واقع شده اند و وارد ذهن می شوند. ولی آثار معماری ماهیت کالبدی دارند و بدن انسان در داخل بنا جای می گیرد. به دلیل همین ماهیت کالبدی است که معماری بر تمامی ابعاد وجودی انسان تأثیراتی ناخودآگاه دارد؛ و جان و روح آدمی همواره از معنویتِ فضایی که در آن قرار دارد متأثر می شود. معماری اسلامی با توجه به دینی بودن خاستگاه فکری آن، از آغاز مبتنی بوده است بر جنبۀ الوهی روح انسان. «اگر در پس هر کالبدی، معنایی نهفته و هر محتوایی را وجود قالب ناگزیر باشد … می بایست بر این معنا تأمل نمود که قالب و ساختاری که هنر اسلامی برای خود برگزید چگونه قالبی بود؟» (بلخاری، مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، ۱۳۹۴، انتشارات سوره مهر، ص ۳۹۱)

از آنجا که مرور تاریخی باید مبتنی بر مستندات تاریخ نگاران باشد. لذا در اینجا رجوع ما به تاریخ هنر خواهد بود. گرچه سعی می کنیم مروری موضوعی و طبقه بندی شده نیز از سایر موارد مرتبط با موضوع داشته باشیم.

برای درک بهتر رابطۀ انسان و فضا در معماری اسلامی، و حصول نتیجۀ مناسب، بررسی خود را مطابق با این مباحث پیش می بریم:

• خاستگاه و تاریخچه ای مختصر از معماری اسلامی
• مؤلفه ها و عناصر بصری مرسوم در معماری اسلامی
• جنبه های زیباشناختی معماری اسلامی، طی تفسیرهای مختلف
• رابطۀ انسان و معماری
• شاخصه های معماری اسلامی و ایرانی
• نگاهی به دوران های مختلف معماری اسلامی
• طرح یک پرسش و مسأله

ادامه مطلب