ژولیا کریستوا و تاملات فلسفی و سیاسی در باره «نبوغ زنانه: هانا آرنت»

 

ژولیا کریستوا، فیلسوف، منتقد ادبی، روانکاو و رمان نویس بلغاری-فرانسوی است. کریستوا بعد از انتشار نخستین کتابش، در سال ۱۹۶۹ تاثیر زیادی در تحلیل انتقادی، نظریه فرهنگ و فمینیسم گذاشت. آثار او شامل کتاب ها و مقاله های بسیاری درباره نشانه شناسی، بینامتنی و آلوده انگاری (abjection) در حوزه های زبان شناسی، نظریه ادبی و نقد، روانکاوی، زندگینامه نویسی و خودزندگی نامه نویسی، تحلیل سیاسی و فرهنگی، هنر و تاریخ هنر می شود. او را یکی از پیشگامان ساختارگرایی نیز می دانند. همچنین کارهای او جایگاه مهمی در اندیشه پساساختارگرایی دارد.

در کنار این کارها، کریستوا پروژه ای دارد معطوف به یافتن نویسندگان زنی که توانسته باشند، همچون مردان، بر سمپتوم مالیخولیایی خویش غلبه کرده و رنج فقدان را در قالب آفرینش هنری-فکری والایش کنند، از جمله هانا آرنت یکی از بزرگ ترین فیلسوفان قرن بیستم که همواره در آثار او حضور دارد.

 

او درباره آرنت دو کتاب نوشت: کتاب اول «نبوغ زنانه: هانا آرنت» (۱۹۹۹) نام دارد که جلد نخست از سه گانه «نبوغ زنانه: زندگی، دیوانگی، کلام – هانا آرنت، ملانی کلاین، کولت» محسوب می شود که در واقع بازخوانی و تفسیر اساساً آرنتی اندیشه های محوری این فیلسوف سیاسی در قالب سه فصل مفصل «زندگی به مثابه روایت»، «بشریت اضافی» و «تفکر، اراده و داوری» است. کتاب دوم،«هانا آرنت: زندگی روایت است»، که ادامه علاقه کریستوا به مفاهیمی آرنتی همچون زندگی ذهن، روایت/داستان، تکثر بشری و تعهد سیاسی را نشان می دهد، در واقع مجموعه پنج سخنرانی او در سلسله سخنرانی های «الکساندر» است و مثل کتاب قبلی روایتی از تاملات آرنت به دست می دهد، البته فاصله چندانی از او نمی گیرد و همدلی اش را با اندیشه های او نشان می دهد. او در این سخنرانی ها به برخی از جنبه های فلسفی آثار آرنت می پردازد، فهم او از مفاهیمی مثل زبان، خود، بدن، فضای سیاسی و زندگی.

او در کتاب حاضر به تفسیر نوشته های سیاسی آرنت مثل «خاستگاه های تمامیت خواهی»، «آیشمان در اورشلیم» یا «بحران های جمهوری» نمی پردازد، که پیش تر به خوبی شناخته شده اند و درباره شان بحث هایی بسیار جدی صورت گرفته است. اما تاکید دارد همواره آن ها را در ذهن داشته و از مخاطبانش می خواهد هنگام مطالعه آنها را در نظر داشته باشند. از این رو، او که ملاحظات خود را بیشتر فلسفی می داند تا سیاسی تصویری از برخی اندیشه های متاخر آرنت ارائه می کند و می کوشد به برخی از تناقضات آرنتی و برخی سوءفهم ها درباره مواضع او کمک کند. کتاب حاضر از سوی نشر شوند با ترجمه مهرداد پارسا و با ویرستاری مسعود علیا تجدید چاپ شده است. البته این کتاب پیش تر در سال ١٣٩٣ به همت نشر رخ داد نو منتشر شده بود. از دیگر آثاری که از کریستوا به فارسی ترجمه و منتشر شده می توان به «ملت هایی بدون ملی گرایی» و «علیه افسردگی ملی»اشاره کرد.

فاصله اندک کریستوا با آرنت در هر دو اثر، گویای احترام عمیق او به آرنت و اعتقادش بر ضرورت توجه جدی به اندیشه های بنیادی اوست. اما وقتی پای زندگی روان و ذهن به میان می آید، بررسی کریستوا با تمرکز بر آرنت متاخر وجهی انتقادی می یابد. مثلاً او نشان می دهد که چگونه آرنت در تاملات خویش درباره زندگی به مثابه روایت یا داستان، امکان تلقی روان به مثابه انتقال و انتقال متقابل (یعنی نوعی روایت گری) و در کل عملکرد سخن گفتن و گوش سپردن در کردار روان کاوانه را در نظر نمی گیرد. در نظر کریستوا، آرنت ازجمله متفکرانی است که زندگی را به عرصه تامل خویش بدل کرده و بر خلاف بسیاری از فلاسفه بزرگ غرب، شکاف میان اخلاق زیستی و تفکر فلسفی – سیاسی اش را به خوبی پر کرده است. یکی از مضامین اصلی کتاب حاضر تمایزی است که آرنت میان دو وجه حیات برقرار می کند: «zoe» به معنای حیات زیست شناختی و «bios» در معنای زندگی به مثابه روایت یا داستان. او از این طریق با تاکید بر این ایده که زیستن همان اندیشیدن و به تعبیری روایت کردن است، مسیر را برای پرداختن به دو بینش مذکور فراهم می کند.

 

در نظر آرنت آنچه به زندگی معنا می دهد، همان روایت است که بر تکثر بشری استوار است و با پیوندی که «عمل» و «آشکارگی» آن در «فضای نمود» دارد، انسان را به سوژه ای بدل می کند که حقیقت وجود او با «هستی-با-دیگران» و پیش از آن با «هستی-در-جهان» شکل می گیرد. از نظر آرنت، بدون بدل ساختن رخدادهای خام زندگی به رویدادهای زمانمند داستان یا روایتی در جهان و در میان دیگران، امکان تاب آوردن رنج ها وجود نخواهد داشت.

در همین زمینه، کریستوا در این کتاب نقدهای خود را به آرنت مطرح می کند. از نظر کریستوا «فضای نمودی» که آرنت آن را عرصه ظهور خودبیانگری خلاقانه یک «کیستی» در نظر می گیرد، مقدم بر شهر یا پولیس، در مورد فضای روانی فردی و گفتار روان کاوانه نیز مصداق دارد. در روان کاوی که محور آن عشق و گفتار عاشقانه است نطفه روایت و هویتی بسته می شود که می تواند امکان زایش دائمی سوبژکتیویته ای جدید را از طریق فرایند بی پایان سرپیچی درونی و «ناانسان شدن» ایجاد کند.

در این کتاب که به زبانی موجز و گاه پیچیده نوشته شده، کریستوا آرنت را متفکری معرفی می کند که به قصد یافتن امیدی برای زندگی، شرایط و وضعیت بشر را در جهان امروز توصیف می کند.

هر یک از پنج فصل کتاب که عمدتاً به ایده کلی روایت اختصاص دارند، گویای حرکتی پیوسته و ملموس در مفاهیم آرنتی اند؛ از روایت به مثابه امری شخصی که در اینجا درمورد زندگی خود آرنت و نسبت هایش با دیگران و حتی هویت یهودی او مصداق می یابد گرفته، تا روایت به عنوان مفهومی قابل دفاع که می توان آن را برای گریز از قانون مرگ به «عمل» درآورد. در واقع، این اثر آرنت را به عنوان فیلسوفی می شناساند که با انگیزه «عشق به جهان» در پی تحقق بخشیدن به روند زندگی و گریز از «عدم تعلق» است.

 

 

منبع: http://www.nimnegah.org/farsi/1396/11/

آرش رضایی دوشنبه, بهمن ۳۰, ۱۳۹۶ مطالعات سیاسی

  > > > >