رنگ انار فیلمی که باید خوانده شود*

مهری بهرامی

رنگ انار ساخته‌ی سرگئی پاراجانف فیلمی بسیار نامتعارف است، که بدون تردید هر مخاطبی را به ندرت تا انتها با خود همراه می‌کند. تصاویری تاثیرگذار، با باری از نماد  و استعاره در اغلب صحنه‌ها آن چنان سنگینی می‌کند و تا مرز رویا پیش می‌رود که به قطع باید جزء، جزء قاب‌های تصویری را مانند یک کتاب خواند. درست مانند قلمرویی که فتح آن تنها در گرو شناخت اساطیر اقلیم مربوطه (ارمنستان)و آیین مسیحیت امکان‌پذیر است. آن چه فیلم را به اجبار به وادی نماد و استعاره می‌کشاند، شاید مضمون اساسی فیلم یعنی در غالب تصویرکردن زندگی درونی و دگرگونی‌های شاعر(سایات نوا) است. زیرا بایست از مابه‌ازای بیرونی استفاده‌کند و این به قطع با استفاده از هر موتیف و استعاره‌ای امکان‌پذیر نیست. نمادها به صورت ما‌به‌ازای بیرونی باید شامل چیزی گنگ و ناشناخته و پنهان از ما باشند که معانی متناقضی را در خود هضم کرده باشند، بنابراین ذهن را به جستجوی چیزی فراتر از عینیت ببرند و قطعیتی را تا انتها رقم نزنند.یکی از بارزترین این نمادها میوه‌ی انار است. انار به عنوان نمادی بهشتی و معنوی با تناقض، نشانه‌ای از خواهش و نیاز شهوی و تمثیلی از لذت جسمانی است. نمادهای برجسته دیگر فیلم، ماهی، آب، نان، اسب، خنجر، فرش، نردبان، طاووس، گل، خار، گوزن و … که تا انتها دیده می‌شوند تا جایی که فیلم بدون وجود این عناصر قطعن پیش نخواهد‌رفت. بسیاری منتقدان فیلم را فیلمی معنوی ذکر کرده‌اند، اما آنچه واقعیت فیلم می‌گوید تضاد استعاراتی‌ست که تعیین کننده قطعیتی نیست چرا که درگیری شاعر با درون خود به عنوان یک انسان جمعی است نه منفرد، کاووشی برای جستجوی روح تامه،. آشتی بین خوداگاه و ناخوداگاه با تمایلاتی بیرونی و درونی. کودکی، معصومانه‌ترین سهم و زیباترین بخش از زندگی مردانه‌ای که او به قطع تا پایان عمر دارد. او را با نانی در دست به همراه گهواره و فرشتگان در خیالات دوران بزرگ سالی می‌بینیم و مادری بشاش و مهربان که منسجم‌ترین پیوند اوست با غیر از خودش. اما ورود شاعر به بلوغ جسمی تا رشد و بلوغ فکری، پر تعلیق‌ترین قسمت زندگی اوست.او در دوگانگی معنویت و شهوت سر در گریبان می‌ماند. صدف حلزونی شکل شاید نمادی از آرزوی موجود دوجنسی است آشتی بین آنیما و آنیموس درونی هنرمند.این آرزو در داستان‌های بزرگی چون بوف کور نوشنه صادق‌هدایت یکی از مضامین اصلی است. در قاب‌های تصویری مربوط به این قسمت، زن ومرد جوانی را می‌بینیم که منتقدان آن را با تعابیر یونگی آنیما وآنیموس توجیه کرده‌اند .استفاده از نمادهایی چون کمانچه، صدف حلزونی‌شکل، کاسه‌ی گندم(یادآور هبوط)، و بافتن تور به دست آنیما و تلطیف رنگ‌های لوکیشن، فضایی شاعرانه و در نهایت تسلیم به امر جسمانی را تداعی می‌کند.قدرت آنیما در این بخش به وضوح در درون هنرمند آشکار است، گرایشی روانی در روح مردانه که احساسات و خلاقیت‌های هنری از آن مایه می‌گیرد. رخوت پس اطفای شهوت، باکنش‌ها و لودگی‌های زن و مردی که نقاب بر چهره دارند تعبییر می‌شود. و پس از آن صحنه‌هایی پر آشوب از حضور زنان ومردان نامتعارفی داریم که در جایگاه اصلی خود قرار ندارند. رنگ‌ها از آن
•   آرامش وتلطیف در می‌آیند و به تیرگی و چرکی و تندی می‌گرایند
•   هنر و موسیقی که عشق اوست در بلاتکلیفی می‌ماند و جایگاه خود را در زندگی مردانه نمی‌یابد. در صحنه‌ای که شاعر طاووس را در دست و منقار او را به دهان گرفته است استعاره‌ای است بر ای ندامت وپشیمانی آدمی گنه‌کار، چرا که طاووس در بسیاری از نمادهای مذهبی توبه و پشیمانی از گناه را تداعی می‌کند.در هر صورت فیلم با باری از نمادهای انجیلی و اقلیمی ارامنه پیش می‌رود. بارها عدد سه تکرار می‌شود سه کتاب، سه زن، ‌سه مرد، سه انار، سه ماهی … که شاید بتوان از به اصل وحدت و  بهشت رسید؟ اما شاعر در آستانه‌ی چهل سالگی و بلوغ فکری و کنکاش هنر را رها می‌کند و دیر را برای ادامه زندگی انتخاب می‌کند ،دنیای مردانه، که زنان در آن راهی ندارند. او در جستجوی کمال واقعی ناکام می‌ماند از نردبانی که در ابتدای فیلم بالا رفت، پایین می‌آید با کمانچه. به صحنه‌های مختلفی می‌توان از کلیسا اشاره کرد اما ترجیحن با اشاره به یکی بسنده  می‌کنم. صحنه‌ای از چرخش گوسفندان به دور اسقفی است که از دنیا رفته است. گوسفند به عنوان مطیع‌ترین و در برابر قربانی‌ترین موجود نمادین است کما اینکه در دیگر صحنه‌های فیلم، از قربانی‌شدن و بهره‌دهی(استفاده از پشم وگوشت) این حیوان تصاویری گنجانده شده است اما آنچه آرزوی درونی شاعر است در نهایت غلبه‌ی آنیما و بعد هنری بر شهوت، مردانگی و زندگی مادی و در نهایت رستگاری ‌است. واین در تصاویر انتهایی فیلم با لباسی فاخر و پر ابهت برآنیما در رنگ‌های سورءالیستی آشکار است. آنیمایی که خروس(نمادی ازشهوت) را بر شانه خود نشانده است.

منبع: http://alefma.ir

_________________

*چیستی ها، به زودی سخنرانی دکتر فرزان سجودی را پیرامون “رنگ انار”، در اختیار مخاطبان محترم خواهد گذاشت.

  > > > >