تقابل ساختارهای اجتماعی با رفتارهای اخلاق‌مدارانه شهروندی
گفتگو با دکتر بیژن عبدالکریمی
| طرح نو| ماندانا فتحی‌جو|
رویارویی جریان فکری نو و کهنه که در بیشتر موارد از آن به‌عنوان مواجهه سنتگرایی و تجددخواهی یاد می‌شود، یک موضوع بسیار قدیمی است که در قرن حاضر بسیار به آن پرداخته شده است. اما در شرایط کنونی با توجه به آهنگ شتابان دگرگونی‌ها، مقابله مدرنیته با سنت به شکل پیشین در جوامعی چون ایران ادامه دارد. همواره ترقی‌خواهان و تجدد‌طلبان از عناصر و لایه‌های فرهنگی موجود و بومی به‌عنوان موانعی فرا راه تجدد نام می‌برند. آنها خواهان دگرگونی یکباره سنت‌ها و جایگزینی عناصر نوین در عصر حاضرند. اما چنین شیوه‌ای در ذات خود دارای یک‌سویه نگری و شتاب‌زدگی است. عدم برخورداری از نگاه همه‌جانبه و شتاب‌زدگی موجب ناکارآیی و بداقبالی حرکات تجددخواهانه می‌شود. این درحالی است که سنت و مدرنیته در یک همزیستی مسالمت‌آمیز می‌توانند به‌عنوان عوامل تکمیل‌کننده یکدیگر عمل کرده و توسعه‌پایدار را به وجود آورند. برنامه‌های استراتژیک می‌توانند سنت‌ها را به‌عنوان عوامل موثر و برانگیزاننده مردم برای هم‌افزایی با شیوه‌های مدرن به‌کار گیرند و این لازمه گسترش اخلاق و قواعد شهروندی در زیست اجتماعی امروز است. برای بررسی این موضوع که چرا شهروندان ایرانی درگیر بیگانگی‌هایی با زندگی اخلاقی هستند با دکتر بیژن عبدالکریمی، استاد فلسفه به گفت‌وگو نشستیم. ورود به این بحث به‌طور طبیعی باید از رهگذر تحلیل مفاهیمی چون تجددخواهی در جامعه ایرانی بگذرد.
جریان فکری تجددخواهی در ایران چگونه شکل گرفت؟
درمورد مسائل تاریخی، از آن جهت که علم تاریخ به تاریخ انسانی و همچنین به پدیده های انسانی می پردازد، به یقین نمی توانیم، نقطه زمانی خاصی را به عنوان سرآغاز یک جریان تاریخی و فکری به صورت مشخص تعیین کنیم. پرسش شما درست مثل این می ماند که بپرسیم، فرد در چه زمانی به سن عقلی می رسد، مسلما این زمان برای افراد در برهه های مختلف، متفاوت خواهد بود. به لحاظ تاریخی شاید بتوان گفت، زمانی که پرتغالی ها در بنادر جنوبی ایران، اولین توپ ها را به سمت ما شلیک کردند و حضور کشتی های جنگی در بنادر جنوبی کشور مشاهده شد، متوجه شدیم که با قدرتی فراتر از قدرت های موجود مواجه هستیم.
این سیر حرکتی در داخل کشور چگونه مسیرخود را یافت؟
ظهور و حضور قدرتی جدید در جهان با یورش روس ها به مرزهای شمالی ایران، بیشتر نمایان شد و واقعیت آن زمانی برای ما روشن تر شد که بسیاری از سرزمین های خود را طی معاهده های متعدد و ننگین به روس ها واگذار کردیم، در آن برهه تاریخی متوجه عقب ماندگی خود نسبت به سایرین شدیم. جریان تجددخواهی در ایران، با نگاه خویشتن در آینه غرب و دیدن ضعف های تاریخی و انحطاط ساختارهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خودمان به دلیل مقایسه بین خود و دیگران درمیان منورالفکران و روشنفکران اولیه ایرانی شیوع یافت و درمیان سنت گرایان ما عالم متجدد غرب به یک <<دیگری بزرگ>>، برای جامعه عقب مانده ایرانی تبدیل شد. برای منورالفکران و روشنفکران و برخی از رجال سیاسی ما پرسش هایی درخصوص این مسأله که غرب چه کرد که غرب شد، راز تجدد و قدرت غرب در مقایسه با سایر جوامع سنتی در چه بود؟ چرا ما دچار این ضعف و انحطاط و عقب ماندگی تاریخی شده ایم؟ شکل گرفت.
با این اوصاف آیا جرقه این جریان از بطن تفکرات منورالفکران فرنگ دیده متبلور شد؟
سنگ بنای تجددخواهی توسط چهره های سیاسی و امرا و درباریانی که سفرهای متعدد خارجی داشتند و با فرهنگ و فضای اجتماعی و حکومت دولت های غربی آشنا شده بودند، گذاشته شد. جریان فکری تجددخواهی واکنشی در مقابل سنت گرایانی بود که ریشه های تاریخی اصیل تر داشتند و لذا از قدرت سیاسی و اجتماعی و پایگاه اجتماعی و توده ای وسیع تری برخوردار بودند.
اما سنت گراها تا کجا در برابر موج تجددخواهی ایرانیان مقاومت کردند؟
در دوره قاجار، با سفرهای متعددی که شاهان و همراهان آنها به فرنگ داشتند، اندیشه های مقابله با سنتی گرایی از سوی اطرافیان شاهان قاجار اظهار می شد. این روند تا دوره پهلوی نیز ادامه یافت. اما در دوره پهلوی اول و دوم جریان فکری تجددخواهی با قدرت سیاسی هم همراه شد. پهلوی اول و دوم می خواستند با زور روند جریان تجددخواهی را در کشور سرعت بخشند و سعی داشتند تا جامعه را از بالا به پایین مدرن سازند که با واکنش سنت گراها مواجه شدند. این واکنش ها به وقوع انقلاب منتهی شد. بعد از انقلاب حال نوبت سنت گرایان بود که تصمیم داشتند با زور و حرکت از بالا به پایین بر روند سنت گرایی و بازگشت به هویت قومی، محلی، بومی و تاریخی اثر گذارند و به جامعه هویتی در برابر غرب بخشند.
تحلیل شما از ترسیم این مسیر بعد از انقلاب اسلامی و طی دهه های اخیر چیست؟ این مسیر از چه رهگذاری عبور کرده است؟
بعد از انقلاب، مسیر و روند تجددخواهی تغییر یافت و تفکرات سنت گرایانه با اتکا به قدرت سیاسی به دست آورده، در برابر جریان تجددخواهی ایستادگی کرد و به دلیل دارابودن پایگاه و قدرت مردمی بالا در برابر موج نوگرایی به وجود آمده، مقاومت کرد. در این مسیر بازگشت به هویت تاریخی و فرهنگ خودی، اصلی اساسی در همه سیاست های فرهنگی قدرت سیاسی قرار گرفت. بسیاری از سیاست های فرهنگی و اجتماعی تغییر یافت و این تغییرات تا کتب درسی مدارس و دانشگاه ها هم امتداد یافت. با هجمه ای که از سوی سنت گراها در برابر تجددگرایی به خصوص تمدن غربی و مدرنیته در تمامی حوزه ها طی دهه های متمادی مشاهده شد، در اوایل انقلاب با استقبال و حمایت آحاد مردمی مواجه شد. اما به مرور این نحوه برخورد به مقاومت لایه های مختلف اجتماعی جامعه منتهی شد، به نحوی که تجددخواهی با شدت و حدت بسیار زیادتر از قبل به خصوص در میان نسل جوان پس از انقلاب بسط یافته و می یابد.
دلایل این تغییر جهت چه بود؟
دلیل اصلی این تغییر جهت آن است که سنت گرایان، زیست جهان مدرن را به لحاظ معرفت شناسانه جدی نگرفته، به رسمیت نشناختند. آنان این حقیقت را درنیافته اند که مدرنیته یک رویدادگی عظیم جهانی و یک رویداد از آن خود کننده است و همه چیز و همه کس را تحت تأثیر خود قرار می دهد. مدرنیته امری اجتناب ناپذیر بوده و هست. در روزگار کنونی هیچ تفکر، هیچ کنش و هیچ حرکتی را در ساختارهای اجتماعی و فرهنگی نمی توان بدون توجه به تحولات حاصل از مدرنیته و حتی پسامدرنیته در جامعه کنونی متصور شد. اگر از ابتدا عناصر مقوم مدرنیته و زیست جهان مدرن همچون تکیه و تأکید بر آزادی، حقوق بشر، تأمین حقوق شهروندی و توجه به دیگر مولفه های مدرنیسم را به رسمیت شناخته بودیم و از منظر منطق ماقبل مدرن با جهان مدرن و پسامدرن برخورد نمی کردیم و حتی اگر خواهان نقد جهان مدرن بودیم با به رسمیت شناختن جهان مدرن و زیست جهان مدرن به نقد آن می پرداختیم، امروز شاهد یک چنین عصیانی علیه سنت تاریخی خویش و ارزش های آن در میان بخش وسیعی از جامعه و نسل جوان نبودیم. دعوت من به مدرنیسم و تن دادن به روند مدرنیسم و دل سپردن به عقلانیت جدید نیست اما از این سخن نمی توان نتیجه گرفت که ما می توانیم زیست جهان مدرن را نادیده بگیریم. ما حتی برای فهم، احیا، حفظ و دفاع از ارزش های فرهنگی مستتر در سنت تاریخی خویش ناگزیریم که زیست جهان مدرن را به رسمیت بشناسیم. تجربه چند دهه بعد از انقلاب نشان میدهد که تلقی ها و سیاست های سنت گرایان ما در مواجهه با تجددگرایی و غرب زدگی جملگی با بن بست و بی فرجامی مواجه شده و همه تلاش های آنان نتایجی کاملا معکوس به بارآورده است تا آن جا که امروز ایران ازجمله جوامعی است که از بالاترین میزان فرار مغزها و مهاجرت برنج می برند. به دلیل همین درک ها و سیاست های نادرست است که درحال حاضر بخش عظیمی از جامعه به فرهنگ غرب و تجددخواهی روی آورده است.
با این تفاسیر وضع رفتارهای اجتماعی مردم به چه صورت خواهد شد؟
درحال حاضر، تجددخواهی درجامعه ایرانی غالب شده است. نسل جوان و بخش عمده ای از طبقه تحصیلکرده و روشنفکر به سنت تاریخی که از سوی سنت گراها بیان می شود، پشت کرده اند. اکنون یک نوع انقطاع تاریخی به شکل خودزنی و خودسوزی و حذف هویت تاریخی در میان مردم شکل گرفته است. باید توجه داشت با صدور بخشنامه های دولتی و حکومتی و با فشار و با حقنه رسانه ای به هیچ وجه نمی توان مانع بسط و توسعه تجددگرایی در جامعه شد.
حال جامعه نیمه مدرن ایرانی که در میان سنت و رسیدن به مدرنیته گیر افتاده است، آیا می تواند فرهنگ شهری صحیح را به درستی محقق سازد؟
به طور قطع نمی توان گفت، آیا در رفتار بخش عظیمی از مردم این تلاقی جریان های فکری به درستی اثرگذار بوده است یا خیر؟ زیرا با مشاهده چندگانگی رفتارهای اجتماعی که از سوی مردم دیده می شود، تفاوت های رفتاری افراد در برخورد با مسائل اجتماعی به خصوص در بخش شهری که باید قانونمداری و همچنین شهروند محوری را در تمامی بخش های آن هویدا باشد، مشاهده می شود. به بیان ساده تر، وقتی نحوه زیست ما با ساختارهای شهری به درستی منطبق نشده است، نمی توان انتظار رفتارهای اخلاق مدارانه از سوی شهروندان داشت. به بیان دیگر، در جامعه شهری که ترافیک غوغا می کند، فشارهای اقتصادی و معیشتی بر دوش مردم به خصوص طبقه متوسط که کارگران و کارمندان را شامل می شود، روز به روز افزایش می یابد، به جز انعکاس رفتارهای خشن و عصبی که مغایر هنجارهای اجتماعی و اخلاقی است از سوی مردم نمیتوان انتظار دیگری از شهروندان گرفتار در این همه معضل را داشت. زمانی که مردم رانندگی می کنند، خشونت رفتاری و برخورد با دیگران برای عبور از یک خیابان ما را به یاد خیابان های پرتردد و پرجمعیت کشورهای عقب مانده ای می اندازد که هیچ کس حقوق دیگری را تأمین نمی کند و فقط افراد به نفع فردی و نه به فرهنگ جمعی می اندیشند. در چنین شرایطی نمی توان از مردم رفتاری فرهنگی و اجتماعی مناسب با شأن شهروندی اصیل و رعایت تمامی اصول اخلاقی را داشت.
منبع: http://www.hamooniran.com/item/4847 > > > >