چهرهٔ دوگانهٔ اکتبر – سخنرانی دکتر بابک احمدی

در همایش صد سال پس از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه–

انجمن علوم سیاسی ایران

این سخنرانی را از اینجا گوش کنید: بازخوانی انقلاب روسیه از دیدگاه منافع توده ها

 

توضیح:

همایش دو روزه «صد سال پس از انقلاب ۱۹۱۷» از سوی انجمن علوم سیاسی ایران در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. محور این همایش بازخوانی انقلاب روسیه و تأثیرات آن بر ایران بود. در برنامه روز اول نام ابراهیم توفیق و احسان شریعتی آمده بود ولی آنها از غایبان برنامه بودند. سخنران افتتاحیه بابک احمدی بود. پس از او گودرز رشتیانی درباره نقش انقلاب اکتبر در تاریخ نگاری و محسن حکیمی درباره نقش آن در جنبش کارگری صحبت کردند. در روز دوم این همایش نیز مجید مددی، جهانگیر معینی علمداری، حافظ موسوی و دیگران سخنرانی کردند. آنچه در ادامه می خوانید، متن کامل سخنرانی بابک احمدی و محسن حکیمی است.

سخنرانی بابک احمدی:

بازخوانی انقلاب روسیه از دیدگاه منافع توده ها

صحبت من عمدتا درباره ایران نیست، درباره انقلاب ١٩١٧ روسیه است؛ رویدادهای اکتبر آن سال، نظام سیاسی، اقتصادی، فرهنگی ای که پس از آن ساخته شد، و اهمیت، دشواری ها، کمبودها و نقش بین المللی اش. آنچه می گویم صحبتی است مقدماتی و بعد از من دوستان دیگر به طور تخصصی درباره تأثیر انقلاب اکتبر بر ایران صحبت می کنند. دوست نازنین و قدیمی ام آقای حکیمی درباره سندیکالیسم و جنبش کارگری ایران و دوست عزیز دیگرم آقای حافظ موسوی درباره تأثیرش بر ادبیات ایران. حیف که آقای کاوه بیات نیامد چون او در این زمینه مطالعه زیادی دارد و در جنبه های سیاسی آن به ویژه احزاب چپ در ایران و چگونگی برآمدن، قدرت گرفتن ، و شکست آنها صاحب نظر است.

چه کمونیست باشیم چه نباشیم، چه طرفدار کمونیسم باشیم چه دشمن آن، چه کار دانشگاهی بکنیم یا نه باید اعتراف کنیم که اتفاقی که در ١٩١٧ در روسیه رخ داد یکی از بزرگ ترین رویدادهای قرن بیستم بود به اعتبار تأثیری که بر این قرن گذاشت. کمتر حادثه و انقلابی در آن قرن بازتابی چنین بین المللی داشت، شرایط ویژه بازار سرمایه داری مستلزم این بود که مبارزه علیه آن مبارزه ای بین المللی شود. آرزوی بزرگ ترین شخصیت هایی که اکتبر را ساختند انقلاب بین المللی یا انقلاب جهانی بود؛ اصطلاحی که در آثار آن دوره لنین، تروتسکی و بوخارین بارها تکرار شده است. با اینکه چنین انقلابی روی نداد، اما اکتبر بر انقلاب های زیادی در قرن بیستم و تحولات فکری و صحنه سیاست بین الملل بعد از خود تأثیر گذاشت، به خصوص بعد از پایان جنگ جهانی دوم که اروپای شرقی، ویتنام، کره و مهم تر از همه چین به شیوه ای پیوستند که بلشویک ها در روسیه پیشنهاد و عملی کرده بودند، و بنا به اصطلاح رایج آن دوران اردوگاهی ساختند که تقریبا یک سوم از جمعیت جهان را دربر می گرفت و بخش مهمی از تولید اقتصادی دنیای آن روز را به وجود آورد. این نیروی عظیم با قدرت ایدئولوژیک خود که ریشه در یکی از مهم ترین مکتب های فکری دو قرن اخیر اروپا داشت طبیعتا تأثیر عظیمی بر اذهان، اعمال و خواسته ها گذاشت و نمی توان از آن به آسانی گذشت.

این رویداد از جهت دیگری هم اهمیت دارد. اگر برای تاریخ نگاران سیاست بین المللی یا اقتصاددانان مسائلی مهم بود مثل ساختن اقتصاد استوار بر برنامه ریزی توسط یک و فقط یک حزب، تمرکز نیروهای تولید در دست دولت و پیشبرد آنچه سوسیالیسم می نامیدند، برای نیروهای واقعی زندگی اجتماعی، توده ها، آدم هایی که کار می کنند، آدم هایی که استثمار می شوند، آدم هایی که آرزوها و امیدهایی دارند برای زندگی در جهانی بهتر، آدم هایی که از تبعیض طبقاتی رنج می برند، برای این آدم ها هم اکتبر اهمیت کلیدی داشت چون چشم انداز نوع دیگری از زندگی را باز کرد و بست. اما آنچه گشود تأثیر زیادی بر نیروهای اصلی زندگی اجتماعی داشت؛ بر زحمتکشان و تولیدکنندگان مستقیم، به عبارت بهتر آدم های رادیکال، سوسیالیست، آنارشیست، کمونیست و به تدریج فمینیست، و سپس آدم هایی که خواهان زندگی بهتر از دیدگاه بوم شناسی و محیط زیست هستند. کلا هر نیروی رادیکالی دیگر بعد از آن نمی توانست نسبت به انقلاب ١٩١٧ و به ویژه آنچه در اکتبر روی داد بی تفاوت بماند. دست کم دو قرن است این ایده که نظام سرمایه داری باید عوض شود، که در تز یازدهم مارکس با عنوان تغییر جهان آمده، در میان نیروهای رادیکال جایگاه ویژه ای دارد.

از درون خود جریان انقلاب فرانسه نیروهایی پیدا شدند که می دیدند تسخیر قدرت سیاسی به دست سرمایه داران خطرناک است. احساس می کردند جهان بدی شروع شده. احساس می کردند که گوشت دم توپ شده اند؛ آنها انقلاب را به پیش بردند اما میوه چینان انقلاب یک طبقه استثمارگرند. شخصیت بزرگی مثل بلانکی معرف هستی چنین فکری در انقلاب فرانسه است. از آنجا به بعد تا امروز این ایده هست چون در سطح جهان استثمار، فقر، نابرابری اجتماعی و ظلم هست.

دنیای ما با شکست دستاوردهای اکتبر دنیای بدون آرمانی شده، ولی فارغ از نیروهای رادیکال و چپ نیست. در لحظات تاریخی ای که ما در آن به سر می بریم، یعنی درحالی که سرمایه داری در دل یکی از بزرگ ترین بحران های مالی و اقتصادی خود به سر می برد و در منطقه ما خون به پا کرده، درحالی که تصویر پسرک پناهنده سوری که موج ها جسد او را به ساحل آورده اند تصویر واقعی منطقه ما است، درحالی که سیل پناهنده ها، بحران محیط زیست، فقر و مصیبت وجود دارد تصور اینکه سوسیالیسم مرده شوخی است. آنچه اکتبر از آن یاد می کرد همچنان به شکل های متنوعی در دل توده ها زنده است. در عین حال اکتبر چندان دستاوردهای مثبتی نداشت و جنبه های منفی آن را نمی توان از نظر دور کرد و یقینا ایدئولوگ های بورژوازی نیز به طور خستگی ناپذیری از آنها یاد می کنند. ولی به هر حال تجربه ای بود. سرمایه داری برای پدیدآمدن بارها و بارها شکست خورد؛ در این شهرک، در آن جمهوری کوچک، پدید آمد و رفت تا بالاخره جهانگیر شد. برای سوسیالیسم نیز می توان چنین امکانی قائل شد. می آید و شکست می خورد، مثل کمون پاریس، سه ماه تلخ، سه ماه با سرنوشت تراژیک. سه ماه برای اینکه یک تجربه از دیکتاتوری پرولتاریا ساخته شود، بسیار کم بود، سه ماه برای اینکه نظریه پردازان بزرگی از دوران کمون بتوانند درباره اش تئوری بدهند و بحث کنند زمان خیلی کمی بود. ولی در اکتبر چیزی باز شد که هفت دهه با فرازونشیب در یک گستره بین المللی به طول انجامید، با احزاب کمونیست و روشنفکران بی شمار غربی که به آن آرمان و اردوگاه دل سپرده بودند و هنوز هم با بازمانده هایی از آن وجود دارد. پس اکتبر پدیده بسیار پیچیده ای است. دو سویه دارد: یک سویه صدای آرمانخواهی میلیون ها و نسل پشت نسل آدم هایی هستند که از آزادی و برابری یاد می کردند و پشتوانه اش نیز یکی از محکم ترین تئوری هایی است که در فرهنگ غرب ساخته شده یعنی نظریه مارکس. از سوی دیگر آن قدر فاجعه به بار آورد که دفاع از آن دشوار باشد، حتی برای ستایشگران و مقلدانش. اتحاد شوروی هنوز برقرار بود که انتقاد از خود در آن شروع شد، در کنگره بیستم حزب کمونیسم در ١٩۵۶، خروشچف تحت عنوان کیش شخصیت علیه استالین به پاخاست اما نه چندان رادیکال که راهی عوض شود. اعتراض او بیشتر علیه سنتی بود که از اکتبر به بعد باقی مانده بود. استالینیسم در بنیان خود باقی ماند تا اینکه در ١٩٩٠ نابود شد و به شکل تلخی از درون پاشید. پس باید این رویداد را جدی تر ببینیم. اگر به نیروهای رادیکال دلبستگی داریم، اگر با سرمایه داری و تمامی ترفندهای ایدئولوژیک لیبرالیسم اش همبستگی نداریم، اگر خواهان زندگی در جهانی هستیم که در آن ظلم، اجحاف، استثمار، بندگی انسان به دست انسان، بندگی مدرن وجود نداشته باشد و اگر می خواهیم به اندیشه های یکی از بزرگ ترین متفکران قرن نوزدهم یعنی مارکس و اندیشه دیگر پیشروان آن دوران بازگردیم، باید خوانشی انتقادی از اکتبر داشته باشیم. خواه چپ باشیم و خواه راست، نمی توانیم اکتبر را بپذیریم یا رد کنیم، این چهره دوگانه بسیار پیچیده است. اکتبر برای نخستین بار برای دهه ها استقرار نوع دیگری از زندگی اجتماعی و اقتصادی راه باز کرد و این مسئله کمی نبود. این انقلاب در سراسر گیتی، در تغییر اندیشه ها و فکرها اثر گذاشت و باقی ماند. نمی شود به جهان آینده فکر کرد بدون آنچه در اکتبر اتفاق افتاد.

سه انحراف اصلی

صحبتم را متمرکز می کنم بر سه انحراف اصلی که از بدو تسخیر قدرت توسط بلشویک ها پدید آمد و بالاخره آن را نابود کرد. این سه ایده و رویکرد عملی استوار بر آنها به واقع گسست از اندیشه های رادیکال قرن ١٩ و به ویژه فکرهای مارکس بود و عاقبت نتیجه ای تراژیک به بار آورد، زیرا امیدها و آرزوهای زیادی بر باد رفت و نسل هایی در این راه از همه چیز گذشتند، در زندان ها شکنجه دیدند و اعدام شدند. از خانواده و دوست و آشنا گذشتند و در این راه مبارزه کردند و یاد آنها طبیعتا برای ما گرامی است. نه به دلیل ایده آلیست هایی که جهان دیگری می خواستند بلکه چون آدم هایی بودند که برای زندگی بهتر دیگران مبارزه کردند و کشته شدند. همواره باید بتوانیم بین رهبری احزاب کمونیست اعم از روسی و چینی و کوبایی و… و پایه هایش فرق بگذاریم. وقتی به تاریخ ایران نگاه می کنیم، می توانیم ایراد بگیریم که برخی از آنها به انقلاب خیانت کردند و به خواست های میلیون ها آدم پشت کردند و دریوزگی و جاسوسی پیشه کردند، اما همگی چنین نبودند. این آرمان پایه ها نبود که رهبری احزاب کمونیست معرفش بود، بلکه منافع بوروکراتیکی بود که به طور کامل از پایه ها بریده شده بود. آدم های عادی که مبارزه کردند سختی دیدند، سندیکا و اعتصاب و انقلاب برپا کردند و مبارزاتی را پیش بردند، آرمان هایی را در ذهنشان حفظ کردند و ادبیاتی فراهم آوردند، آنها محترم هستند و نمی توان قبول کرد کل این تجربه لگدمال شود.

سه نکته را در شرحی تاریخی از انقلاب اکتبر ١٩١٧ و شخصیت های اصلی آن ارائه می دهم، همراه با دو تئوری که ابتدا متناقض و متعارض بودند، اما سپس با هم در جریان سال ١٩١٧ همراه شدند. در پایان قرن نوزدهم حزب سوسیال دموکرات روسیه ساخته شد. رهبران این حزب عمدتا مهاجرینی خارج از روسیه بودند که علیه تزاریسم مبارزه می کردند. به تدریج هم جوانانی که در روسیه در دانشگاه ها تحصیل کرده مانند بوخارین و تروتسکی و افرادی که مشغول فعالیت ها و مبارزه های پایین جامعه بودند جذب آن شدند. بخشی به ناگزیر به خارج روسیه گریختند و اندکی هم در روسیه ماندند. این حزب عضو بین الملل دوم بود که رهبرش کارل کائوتسکی بود و یکی از مهم ترین نظریه پردازانش گئورگی پلخانف روس، از پایه گذاران حزب، بود. این حزب در میان کارگران روسیه نفوذ قابل ملاحظه ای داشت و رهبرانش در خارج باسواد و نظریه پرداز و دست به قلم بودند و نشریه داشتند و این نشریات در داخل روسیه پخش و خوانده می شد و حتی گاه اعتصابات را هم سازماندهی می کرد. این حزب چهار، پنج سال پس از پیدایش با یک بحران درونی در سال ١٩٠٢ روبه رو شد. بحرانی که دو جناح متخاصم را در حزب شکل داد. ظاهرا اختلاف بر سر عضویت اعضای جدید بود. رهبر یک جناح شخصیت دانا، نویسنده، دست به قلم و تا حدودی متعصب و خشن و مطمئن به نفس ولادیمیر یولیانف لنین بود که اسمش در تاریخ ماند. رهبران منشویک، جناح دیگر نام و شهرت او را ندارند، اما آن زمان اهمیتی برابر داشتند، مهم ترین آنها مارتف تئوریسین و نظریه پرداز اصلی منشویک ها بود. اختلاف بر سازماندهی شکل گرفت. لنین معتقد بود این شکل عضوگیری خطرناک است و راه پلیس مخفی تزار را به ارگان های رهبری حزب باز می کند و در روسیه می تواند به ازدست رفتن نیروهای انقلابی و زندان های طولانی یا حتی کشته شدن آنها بینجامد، و پیشنهاد می کرد عضوگیری را بسیار دشوار کنیم. این پیشنهاد در یک قالب تئوریک خیلی مشهور در کتابی که همان ایام لنین نوشت مطرح شد؛ «چه باید کرد» که عنوان آن از کتاب چرنیشفسکی اتخاذ شده بود. راهی که پیشنهاد می کرد راه معقول و قابل فهمی بود. هم برای توده ها هم برای رهبران سوسیال دموکراسی. او می گفت باید تجربه های مبارزاتی پایین حزب از طریق سلول های حزبی به رهبری منتقل و آنجا متمرکز و موزون و جمع بندی شود و به صورت رهنمودهایی به توده ها بازگردد. ایده اصلی کاملا منطقی بود و آن این بود که چون طبقه کارگر در وسیع ترین کشور جهان، روسیه، مبارزه می کند و تعداد کارخانه ها و کارگران کم است مبارزات پیشرفته نیست و ممکن است سرکوب شود و در اکثر مواقع منجر به آگاهی چندانی نمی شود، فقط در برخی مؤسسه ها و کارخانه های صنعتی بزرگ می تواند پیشرفته تر باشد و به نتایج موفقیت آمیزی بعد از اعتصاب ها بکشد. طبقه پراکنده و از همدیگر بی خبر است و حزب موظف است این تجربه ها را گردآوری و موزون کند. به عبارت بهتر آگاهی ناموزون طبقه کارگر را موزون کند و آن را به طبقه بازگرداند تا مبارزات را سازماندهی کند. اسم این ایده سانترالیسم دموکراتیک است. یعنی به شکل دموکراتیکی مبارزات پراکنده متمرکز و از آن درس گرفته می شود. خود این ایده درست بود و نمی شد با آن مخالفت کرد. انطباق آن به شرایط سازماندهی خطرناک بود، زیرا برخلاف آرمانی که در آن بود، بالا می توانست تصمیماتی بگیرد که اساسا بر پایین استوار نباشد. خطر بزرگ تر این بود که حزب نقش بسیار بزرگی پیدا می کرد، چون خود را معرف پیشروترین بخش طبقه می دانست و بر این باور بود که بخش های دیگر باید خود را به یاری حزب به حد مبارزات پیشرفته بکشند.

اما ایراد اصلی اینجا پیدا می شد که چه کسی معرف پیشرفته ترین بخش حزب است؟ لنین می گفت، من، بلشویک ها، کسانی که اکثریت را در کنگره اوت ١٩٠٣ در لندن و بروکسل به دست آورده اند. کلمه بلشویک در روسی یعنی اکثریت. این اکثریت همیشگی نبود و در آن کنگره به دست آمد. ولی یک ایده خطرناک در آن نهفته بود: اینکه برخی از احزاب پیشرو و صدای پیشگامان طبقه اند، برخی از احزاب صدای عقب افتاده های طبقه، و در نتیجه پیشرفته ها نگاه منفی نسبت به عقب افتاده ها پیدا می کنند و در شرایط تاریخی، مثلا با تسخیر قدرت، می توان عقب افتاده ها را کنار گذاشت. در نتیجه آنچه در قرن ١٩ برای مارکس حیاتی بود از بین رفت. اینکه آزادی طبقه کارگر کار خود طبقه کارگر است تبدیل شد به این ایده که آزادی طبقه کارگر کار حزب پیشروی طبقه کارگر است. این نخستین و بزرگ ترین اختلافی بود که بین شعار بین الملل اول که مارکس ساخته بود و همه زندگی سیاسی اش را وقف آن کرده بود با پراتیک سوسیال دموکراسی روس پدید آمد. لنین با پیداکردن مضمون پیشروان طبقه با استناد به پایه اولیه بحث که پیشنهاد درستی بود به نتایج خطرناکی رسید. نتایجی که به تدریج در ذهن لنین رسوخ و بلشویک ها را به هم نزدیک کرد، ایده این بود که ما صدای پیشرفته طبقه ایم و حق ماست حرف بزنیم و دیگران به تدریج به دامن خیانت می افتند و به بورژوازی می پیوندند.

نظریه دومرحله ای انقلاب در برابر انقلاب مداوم

وقتی در ١٩٠۵ نخستین انقلاب به وقوع پیوست، فرقه گراترین و تنگ نظرترین بخش حزب سوسیال دموکرات در روسیه بلشویک ها بودند و همراهی دیگران را نمی پذیرفتند چون اطمینان داشتند که حق به جانب آنهاست. حقیقت در جیب ولادیمیر لنین بود، زیرا دیگران به انحای مختلف با بورژوازی دادوستد می کردند. در کتاب ١٩٠۵ تروتسکی که کتاب بسیار بزرگ و درخشانی است این را خوب می فهمیم. (تروتسکی در آن زمان هنوز بلشویک نبود، بلکه جزء گروه وحدت طلبانی بود که می گفت این دو جناح باید با هم آشتی کنند و از هر دو جناح هم به او حمله می شد) در سال ١٩٠۵ اتفاق مهمی در انقلاب های کمونیستی، سوسیالیستی و چپ روی داد و آن این بود که شوراهای کارگری شکل گرفتند. شورای کارگری پتروگراد که آن زمان اسمش پترزبورگ بود و در ١٩١٢ پتروگراد شد، نخستین هسته های یک حکومت کارگری را در ذهن می پروراند و تروتسکی بیست وچندساله نیز جزء رؤسای آن شورا بود. اما بلشویک ها بنا به نظریه ای که بیشتر به آن معتقد بودند تا عمل ١٩٠۵ می گفتند مرحله کنونی انقلاب در روسیه انقلاب بورژوا-دموکراتیک است و ما محال است بتوانیم ببریم. این انقلاب باید بورژوازی را سر کار آورد، اصلاحات را شروع کند و پارلمان واقعی بسازد تا در این میان طبقه کارگر بتواند به علت رشد اقتصادی وسیع تر متشکل شود و بعد قدرت را در مرحله دوم به دست بگیرد. هم بلشویک ها و هم منشویک ها بر سر نظریه دومرحله ای انقلاب اشتراک داشتند و مطمئن بودند انقلاب ١٩٠۵ انقلاب سوسیالیستی نیست، یعنی انقلابی نیست که کارگران بتوانند در آن به قدرت برسند. تجربه ١٩٠۵ برای تروتسکی برعکس بود، او به این نتیجه رسید که بورژوازی روسیه و نیروهای لیبرالش دیگر توانایی برآوردن تکالیف انقلاب را ندارند. این تکالیف روی زمین مانده و کارگران باید آن را برآورده کنند. او نظریه عجیب «انقلاب مداوم» را مطرح کرد. این نظریه از این حیث عجیب است که فرض اولیه سستی دارد: هیچ انقلاب بورژوا-دموکراتیکی در جهان رخ نداد که بلافاصله همه تکالیف انقلاب حل شود. انقلاب ١٧٨٩ فرانسه صد سال بعد منجر به یک جمهوری پایدار شد. آن انقلاب به امپراتوری بناپارت رسید. آن انقلاب به بازگشت سلطنت رسید. به دیکتاتوری طولانی لویی بناپارت رسید و بالاخره بر اثر شکست ٧٠-١٨۶٩ از ارتش پروس و رویدادهای کمون جمهوری شکل گرفت. انقلاب فرانسه اول ندای این را داد که بردگی را لغو می کند ولی لویی بناپارت بردگی را برگرداند. انقلاب برابری زن و مرد را می خواست و این تا اواخر قرن نوزدهم به دست نیامد. هیچ انقلاب بورژوا-دموکراتیکی نیست که تمام تکالیفش بلافاصله برآورده شود. روسیه هم همین طور بود. بنابراین نمی توان از این نتیجه گرفت که برآوردن این تکالیف به عهده طبقه دیگر جامعه یعنی طبقه کارگر است که باید قدرت سیاسی را بگیرد و این تکالیف را برآورده کند. در ١٩١٧ قدرت سیاسی در دست بلشویک ها بود و حالا تروتسکی نیز به آنها پیوسته بود، اما هیچ تکلیفی حل نشد.

بسیار غم انگیز است که یکی از اولین فرمان های دولت بلشویکی لغو اعدام بود ولی هیچ رژیمی در دنیا به اندازه رژیم بلشویکی و استالینیستی اعدام نکرد. به صراحت آن را اعدام می خواندند، محاکمات ظالمانه کوتاه برگزار می شد و اعدام می کردند. قرار بود آزادی زن و مرد برگردد و الکساندرا کولنتای اولین زنی در تاریخ بود که در دولت لنین وزیر شد. البته نابرابری زن و مرد فقط از جنبه حقوقی قابل حق نیست. در کشورهایی که نابرابری زن و مرد از نظر حقوقی از بین رفته از نظر اجتماعی نابرابری هنوز باقی است و خیلی طول می کشد از بین برود. لنین در پایان زندگی اش جمله بسیار تکان دهنده ای گفت: «هیچ چیز سخت تر از پیروزی بر عادت توده ها نیست». بر آداب و رسوم و خرافاتی که توده ها را عقب افتاده و پذیرا بار می آورد. پیروزی بر این کار هر کسی نیست، کار لنین هم نبود. لنین موقع انقلاب در روسیه نبود، در زوریخ هنوز مشغول مطالعه بر منطق هگل بود، مطالعاتی که در سال ١٩١۶ منجر به جلد سی وهشتم مجموعه آثارش شد که به فارسی هم ترجمه شده است. لنین سخت صلح طلب بود و با جنگ امپریالیستی ١٨- ١٩١۴ مخالف بود و باز هم به شیوه ای فرقه گرا کل بین الملل را خائن به طبقه کارگر و مرتد معرفی کرد و خود را معرف تنها بخش سالم طبقه می دانست در کنار برخی عناصر کمونیست در اینجا و آنجای دنیا مثل رزا لوکزامبورگ و کارل لیبکنشت در آلمان. او دیگر بر این باور بود که ما عضو یک حزب نیستیم بلکه منشویک ها راه خیانت را انتخاب کرده اند و به جنگ امپریالیستی رأی داده اند. البته که کار شوینیستی ای هم بود. لنین با این نظرات و با اعتقاد به اینکه صدای پیشروترین بخش طبقه است، در آوریل ١٩١٧ به روسیه بازگشت. تبلیغاتی که هنوز هم می شود این است که ارتش آلمان او را برگرداند تا صلح را برقرار کند ولی بعید به نظر می رسد. همین اواخر فیلسوف ایرانی داریوش شایگان در شماره آخر اندیشه پویا این نظر را داده. این نظر ٧٠ سال است که تکرار می شود. مطمئنا امپراتوری آلمان خواهان آن بود نیرویی در روسیه سر کار بیاید که صلح خفت باری را بپذیرد و غرامت بدهد ولی لنین به دلیل دیگری صلح را می خواست. او به دلیل نگاه همیشگی اش به طبقات تهیدست خواهان صلح بود. هرچه هم با لنین بد باشیم نمی توانیم منکر این جنبه او باشیم که همیشه از این زاویه به دنیا نگاه می کرد.

شعار لنین عدم همکاری با دولت موقت و برانداختن آن و «صلح، نان، آزادی» بود. شعاری که در دل توده ها معنی داشت. جنگی مهیب در ژوئن ١٩١٧ بزرگ ترین رقم کشته ها را برای ارتش ازهم پاشیده روسیه داشت، ارتشی که عناصرش رادیکال بودند و در شوراهای کارگری عضو می شدند. کارگرهایی که به جبهه ها رفته بودند و آگاهی سوسیال دموکراتیک را در میان سربازان دیگر تشویق می کردند. صلح خواهی واقعا پایه مادی داشت و لنین این را به خوبی کشف کرد. او وقتی بازگشت در «تزهای آوریل» پذیرفت که از این به بعد باید طبقه کارگر سر کار بیاید و در نتیجه تروتسکی عضو بلشویک ها شد، زیرا دید که تئوری قدیمی اش پذیرفته شده و لنین هم گفت از وقتی تروتسکی بلشویک شده بهترین بلشویک است. با همکاری این دو و شخصیت های برجسته حزب مثل کامنف، زینوویف، رادک، بوخارین و استالین بلشویک ها دست به آژیتاسیون زدند. آنها سخنوران بزرگی داشتند و از طرف دیگر دولت موقت در همه چیز مانده بود. توده ها صلح می خواستند و این دولت جنگی خفت بار را ادامه می داد. تروتسکی درباره کرسنکی، نخست وزیر دولت موقت، جمله زیبایی دارد: سخنوری بود که با دستمال حریر می خواست آتش انقلاب را خاموش کند. انقلاب در خطر بود. نیروهای ارتجاعی و سلطنت طلب هم در تابستان حملاتی کردند و حتی نزدیک بود پتروگراد را تسخیر کنند. تظاهرات ژوئن بلشویک ها که مسلحانه بود غیرقانونی اعلام شد. لنین به عنوان جاسوس آلمان ها به همراه زینوویف ناگزیر از گریز به فنلاند شد. وقتی برگشت که تسخیر قدرت انجام شده بود. یکی دو هفته قبل از تسخیر قدرت مخفیانه بازگشت و در کمیته مرکزی اعضای حزب به خصوص کامنف و زینوویف را که متزلزل بودند متشکل کرد. قدرت همیشگی او کار کرد. به هر حال حزب را او ساخته بود و از همه بهتر سیاست ها را می شناخت. به همه چیز اشراف داشت و در هر بحثی پیروز می شد. استاد بحث های خشن بود، تهمت زدن، ردکردن و تحقیرکردن. سبک لنین کاملا شبیه نوشته های مذهبی و ارتدوکس بود. اگر آثارش را خوانده باشید سؤال می کند، آیا چنین است؟ خودش می گوید نه و دلیل می آورد که چرا چنین نیست. بعد می گوید اگر چنین بود چه می شد؟ دلیل می آورد که اگر چنین باشد خلاف منطق و منافع توده ها است. این شیوه همیشگی خشن بحث کردن او بود و با این شیوه هم در جلسات داخلی حزب پیروز می شد و هم تأثیر زیادی بر توده ها می گذاشت.

انقلاب مسالمت آمیز

شورای پتروگراد در اختیار بلشویک ها و متحدانش شامل سوسیال انقلابی های چپ و عده کمی از منشویک ها بود. در نتیجه تسخیر قدرت راحت بود، یک شبه و بدون خون ریزی. در مسکو حتی یک تیر شلیک نشد. کسانی که می گویند اصلاحات خوب و انقلاب بد است زیرا انقلاب خشن است، فراموش می کنند که گاهی اصلاحات چقدر خونین است. اصلاحات مدنی در آمریکا برای احقاق حقوق سیاهان، خونین و سخت بود و در مقابل آن انقلاب اکتبر یک ترقه بازی محسوب می شود. آنچه بعد اتفاق افتاد غم انگیز بود. سازماندهی حزب خطر داشت چون می توانست در شرایطی جای دولت را بگیرد و به مدت هفتاد سال چنین شد. زمانی باکونین آنارشیست بزرگ قرن ١٩ در کتاب «دولت گرایی و آنارشیسم» در سال ١٨٧۴ به کارل مارکس حمله کرد که مارکس می خواهد بالای کمیته مرکزی باشد، کمیته مرکزی بالای طبقه و طبقه بالای جامعه. عین این پیش بینی شوم نه در مورد آن فیلسوف بزرگ بلکه در مورد لنین و استالین صادق بود. انصاف است این را هم بگویم که لنین تا ١٩٢۴ که مرد و عملا تا ١٩٢٢ که سکته کرد، در داخل حزب خودش اجازه مخالفت، تشکیل فراکسیون و نظریات مختلف را می داد. این نکته را نمی توان نادیده گرفت و تفاوت بزرگ لنین با استالین این بود که استالین این را هم قبول نداشت و هیچ کس جز او حرفی نمی زد.

پدر خلق ها رفیق جوزف استالین تصمیم می گرفت و اجرا می شد. کسانی هم که مخالفت می کردند اعدام می شدند. حتی کامنف، زینوویف، رادک و بوخارین. تروتسکی هم که اخراج شد و در ١٩۴٠ در مکزیک ترور شد. دوره استالین، زمان واقعی لنینیسم بود، به همین دلیل هم چهره لنینیسم ساخته شد. تا لنین زنده بود لفظ لنینیسم استفاده نمی شد و مارکسیسم انقلابی مطرح بود. اما از ١٩٢۴ تا ١٩٢٧ لنین تبدیل به یک موجود مقدس شد. ۴۵ جلد آثارش تحریف و بازخوانی شد. مقالاتی که بی نام یا با نام مستعار نوشته بود هرگز چاپ نشد. نظرات متناقضش به نفع نظریه ای که استالین درست می دانست بیان شد. در نتیجه یک لنین مصنوعی و غیرواقعی ساخته شد که تنها شباهتی که به ولادیمیر لنین داشت در خشونت و قدرت کلام بود و اینکه اطمینان داشت حق با اوست.

دیکتاتوری پرولتاریا

مفهوم دیکتاتوری پرولتاریا دومین خطری بود که بلشویک ها به آن دامن زدند. ریشه این مفهوم در خود مارکس است. این روزها مارکسیست های پیشرو و انتقادی بر این باورند که مارکس سازنده این مفهوم نبود. هال دریپر و تری ایگلتون در کتاب «پرسش هایی از مارکس» می گویند این مفهوم را بلانکی ساخت. چنین نیست. این مفهوم را کارل مارکس ساخت و هرگز نمی توان فهمید معنای دقیقش چیست. اگر پرولتاریا اکثریت جامعه است، چه نیازی به دیکتاتوری است. به علاوه دیکتاتوری اکثریت هم مذموم است. آزادی و شأن انسانی و دموکراسی یعنی اقلیت حق داشته باشد. دموکراسی فقط حکومت اکثریت نیست، بلکه حق اقلیت برای رسیدن به قدرت و اجراکردن برنامه هایش است. دیکتاتوری پرولتاریا مفهومی منحط و نادرست است. هال دریپر در کتاب «نظریه انقلاب مارکس» می گوید که این مفهوم یعنی قدرت طبقه کارگر. ولی می شود سؤال کرد چرا باید با لفظ دیکتاتوری همراه باشد و چرا نگوییم دموکراسی طبقه کارگر؟ در این صورت باید به خیلی از چیزها هم تن بدهیم، وقتی می گوییم دیکتاتوری یعنی دیکتاتوری حزب و کمیته مرکزی و رهبر حزب یعنی ژوزف استالین و کسانی که بعد از او آمدند.

ساختن سوسیالیسم در یک کشور

مفهوم خطرناک سوم ساختن سوسیالیسم در یک کشور بود که بلشویک ها به آن ایمان داشتند. بلشویک ها نخست معتقد بودند نمی توانند قدرت را بگیرند مگر اینکه انقلاب آلمان پیروز شود. این نکته در آثار لنین در ١٩١٨ هست و بعدا سانسور شد. تروتسکی هم بر این باور بود. جنبه اول نظریه انقلاب مداوم او این بود که طبقه کارگر اهداف دموکراتیک را برآورده می کند، جنبه دوم اینکه فقط در گستره یک انقلاب بین المللی و جهانی می توانیم سوسیالیسم را آغاز کنیم که نیروهای تولیدی اش رشد کرده باشند نه در یک کشور عقب مانده دهقانی با شهرهای کوچک و صنعت عقب مانده. به هرحال سوسیالیسم به عنوان برنامه ریزی اقتصادی شروع شد که اتفاق مثبتی بود، چنان که در کشورهای سرمایه داری نیز برنامه ریزی شروع شد. بلشویک ها روسیه را صنعتی و تبدیل به یک ابرقدرت نظامی و اردوگاه کار اجباری کردند. آنها بی توجه به نظر بوخارین و آنتونیو گرامشی مبنی بر اینکه باید اقتصاد مصرفی را هم در نظر داشت، در صنایع سرمایه ای سرمایه گذاری کردند. برای رقابت با غرب پیش رفتند و فقر و فاقه ای ساختند که تاریخ سوسیالیسم را با قحطی آغشته کرد. در صحنه سیاسی کارهای خطا زیاد بود، بستن پیمان عدم تجاوز به آلمان نازی خطا بود، ٢٧ میلیون کشته مردم روسیه در طول جنگ خطا بود، ساختن اردوگاه ها خطا بود. در سال ١٩٣٧ به تعبیر رابرت کانکس نویسنده کتاب «ترور بزرگ» بیش از روزی هزار نفر کشته شدند. در این سال ۴٠٠ هزار نفر کشته شدند. در میان ایشان نوابغ و شاعرانی بزرگ مثل میرهولد و ایزاک بابل بودند. کسانی بودند که نابغه نبودند ولی زحمتکش بودند و دستگیر و اعدام شدند. گاهی فردی به جرم اینکه خوابش را برای دیگری تعریف می کرد، دستگیر می شد، زیرا گفته می شد که او رؤیای بازگشت به دوره تزاری دارد. درنتیجه اردوگاهی مهیب ساخته شد که از نظر فرهنگی عقب افتاده بودند. بهترین شخصیت های فرهنگی شان یا کشته شدند یا ساکت شدند. استعدادها از بین رفت و همه چیز در خدمت جزم هایی مثل رئالیسم سوسیالیستی درآمد. سیاه ترین دوره ها آغاز شد. در قرن بیستم هیچ همتایی برای اتحاد شوروی نمی توانید بسازید مگر آلمان نازی. دو رژیم توتالیتر و سرکوبگر که تا آخرین نفر مخالفان شان را قلع وقمع کردند. یکی به نام برتری نژاد و دیگری به نام برتری یک طبقه. ولی این تجربه در ذهن ما ماند، در یاد و عمل توده هایی که آزادی و برابری را می خواستند. وظیفه ما این است که نه از دیدگاه ارتجاعی و لیبرالی و نه از دیدگاه مدافع سرمایه داری و دیدگاه منافع آدم های دزد و چپاولگر بلکه از دیدگاه منافع توده ها بار دیگر این تجربه را بازخوانی کنیم. اگر قرار است جامعه ای بهتر، انسانی، همراه با آزادی برای همه مردم بسازیم، باید درس بگیریم. بلشویک ها دموکراسی را نفهمیدند. مارکس هم نمی فهمید. مارکس هم معتقد بود که مزخرفات و مهملات پارلمانتاریستی ذهن توده ها را عقب انداخته است. بزرگ ترین نقطه ضعف و پاشنه آشیل سوسیالیسم قرن های ١٩ و ٢٠ عدم درک دموکراسی بود، امکان دادن به سرمایه داران که آنها بیانگر دموکراسی و مدافعان آن شوند و خود را مدافع حقوق مردم بدانند، دموکراسی ای که از طریق آن هیتلر و ترامپ بر سر کار آمد و حقوق مردم را پایمال می کند تا طبقه کارگر که دموکراسی برای آن مثل هوا برای انسان لازم است، با مهیب ترین دیکتاتوری هایی که به نام او ساخته شده، شرمنده تاریخ باشد و نتواند حتی سر بلند کند، تحقیر شود و سیاست مداران بی شمار لیبرالیسم و نئولیبرالیسم شروع کنند به خطابه های دموکراتیک خواندن. نظریه پردازان شان از پایان تاریخ حرف می زنند. بله، راست این است که تجربه ما بود، با همه نقص هایش، تجربه ما بود با همه ایرادهایش، با همه کشتارها و کمبودهایش. ما درس گرفتیم. این بار چنین تجربه ای را تکرار نمی کنیم. اطمینان دارم حرف رزا لوکزامبورگ درست است که «یا سوسیالیسم یا بربریت». ما الان در دل بربریت زندگی می کنیم. سوسیالیسم بعدی با توجه به این تجربه، با نیروهای معنوی طبقه کارگر و زحمتکشان جهان بهتری را خواهد ساخت. اطمینان دارم که نسل های بعدی از زندگی در این جهان بهتر لذت خواهند برد. ما خیلی سخت گذراندیم به خصوص ما ایرانی ها که تجربه اکتبر را بد فهمیدیم، حتی از آن چیزی که بود هزار دفعه ننگین تر و زشت تر در ایران تبلیغ شد. درس نامه اصلی اش تاریخ مختصر حزب کمونیسم بود که استالین آن را ساخته بود و آثار نظریه پردازانی که هیچ تعهدی به مردم و زحمتکشان ایران نداشتند. اگر تمام حرف های من یک فایده داشته باشد، این است که نیروهای مترقی، سوسیالیست، رادیکال، آنارشیست، فمینیست و کسانی که می خواهند در محیط زیست بهتری کار کنند، باید بتوانند زمینه اصلی بحث را روی دموکراسی بنا بگذارند، جایی که درست نقطه سیاه کارنامه بلشویک ها بود.

 

منبع: انجمن ایرانی تاریخ به نقل از شرق (http://ishistory.ir/?a=content.id&id=4654)

و کانال تلگرامی تحلیل نشانه شناسی متن (https://t.me/irCDS)

  > > > >